“Paulus en de rest”
Van farizeeër tot profeet van Jezus
door Bert Jan Lietaert Peerbolte
Eindelijk iemand die een leesbaar boek over Paulus schrijft! Dat is geen smal bier, zoals onze zuiderburen zeggen. Meestal zijn het dikke, wetenschappelijk zeer verantwoorde boeken, die alles precies uitleggen, en die je na gedeeltelijke lezing, gauw in je boekenkast zet. Dus dat is al fantastisch, dat professor Peerbolte erin geslaagd is een helder boek over Paulus te schrijven. Professor Bert Jan Lietaert Peerbolte is hoogleraar Nieuwe Testament aan de VU in Amsterdam. Zeg maar de plek, waar binnenkort onze dominees worden opgeleid (naast Groningen). Dat zit dus wel goed.
Laat ik een aantal dingen noemen, die mij in dit boek hebben aangesproken. Allereerst de worsteling om uit het Lutherse schema te komen; ten tweede : de knappe typering van Paulus als filosoof ; ten derde de gedachten over ‘de rest’; en ten vierde het belang van Antiochië. Over deze punten, die ook tot de kerngedachten van het boek behoren, wil ik iets zeggen.
Bert Jan Lietaert Peerbolte neemt zijn uitgangspunt in de nieuwe visie op het Jodendom. De oude visie was : dat de Jood tobbend de onmogelijke eis van de wet probeerde te volbrengen.
De nieuwe visie is, dat God met Israël een verbond heeft gesloten en dat de Joden zeg maar uit dankbaarheid daarvoor hun antwoord geven in het houden van dat geschonken verbond.
Ik vind dit een prachtig visie. Toch heb ik de indruk, dat als het spannend wordt : zeg maar de Lutherse visie van de gerechtigheid door het geloof alleen (blz 142-143), Luther wel hard terzijde wordt gesteld, maar dat er vervolgens niet iets tegenover wordt gezet, wat maar enigszins raakt aan wat Luther bewoog. We zien hier Bert Jan Lietaert Peerbolte worstelen, maar zo gemakkelijk is hij gelukkig niet van Luther af.
Het tweede punt heb ik het boeiendst gevonden. Ik heb de indruk, dat hier ook de kracht van dit boek ligt : Paulus als wijsgeer (blz 105). Iedereen die een beetje thuis is in Paulus, zal wel eens gedacht hebben : wat redeneert die man merkwaardig! Lietaert Peerbolte legt dit uit. Hier bewijst zich ook de kracht van de aanpak van dit boek, om Paulus in zijn context te willen begrijpen. “Wat dan? Zeg ik dat de mens een dier is, dat niets hoeft te ondernemen? Beslist niet! Maar waarom zijn wij (filosofen) dan geen ondernemende mensen? ….”. Dit is een voorbeeld van een gedachtengang van Epictetus (ca 55 tot 135 nC). Zo redeneert Paulus ook! (vgl. Romeinen 11:1-5).
Rafael : de school van Athene (1511)
Het derde punt heeft alles te maken met de titel van het boek : Paulus en de rest. Het gaat Peerbolte er om Paulus te verstaan als een joodse theoloog, die de Christusbeweging neerzette als de ‘rest’ van Israël. Dat is dat deel van Israël, dat trouw bleef aan de Heer en zijn gezant. Maar en nu komt het : niet-Joden incluis! Iedere lokale gemeente, iedere gemeenschap van Joden en niet-Joden duidt Paulus met deze term, de rest van Israël. Niet-Joden maakt Paulus dus tot een deel van Israël. De consequenties hiervan bracht Paulus in grote conflicten met tegenstanders binnen en buiten de Christusbeweging. Peerbolte weet hierover belangrijke dingen te melden.
Volgens Handelingen 11:25 wordt Paulus door Barnabas in Tarsus opgehaald en deze brengt hem naar Antiochië. In hoofdstuk 13:1vv wordt beschreven hoe zij samen geroepen worden. Antiochië is dus de zendende gemeente. Barnabas en Paulus gingen als apostelen met gevolmachtigde brieven op pad. Na hun terugkeer breekt er in Antiochië een ruzie uit met grote gevolgen. In Antiochië zit men gemeenschappelijk aan tafel : Joden en niet-Joden! Dit is een ongelovelijke doorbreking van de tot op heden bestaande tegenstelling tussen Joden en niet-Joden. Barnabas, Petrus en Paulus zitten samen met niet-Joden aan tafel! Hier wordt de nieuwe verbondenheid binnen de Christusbeweging zichtbaar. Maar dan komt er een delegatie uit Jeruzalem binnen en Barnabas en Petrus scheiden zich met hen af ! De oude tegenstelling krijgt weer macht over hen. Paulus staat op en richt zich scherp tegen Petrus. Het gevolg is wel, dat er een scheuring optreedt. Paulus gaat niet meer met Barnabas op pad. Lietaert Peerbolte beschrijft deze botsing en de gevolgen helder. Ik heb er zelf weer beter door begrepen, dat Paulus vanaf dan apostel op eigen vuist is. Hij heeft geen zendende gemeente meer. Hij heeft geen geloofsbrieven meer. Je ziet het steeds weer gebeuren : tornen aan zijn gezag, diskussies over geloofsbrieven etc. Met daarachter steeds weer de vraag moeten niet-Joden nu wel of niet de wet houden? Boeiend!
Tot slot noem ik een paar puntjes, die me na lezing van dit boek onduidelijk zijn. Dat is allereerst de foto op de voorkaft. Het is een fresco van Rafaël in de werkkamer van de paus Innocentius II uit 1511. Het heet ‘de school van Athene’. In het midden staan Plato (hij wijst omhoog!) en Aristoteles (hij wijst omlaag) en er omheen allerlei wijsgeren en denkers uit de oudheid. Nergens in het boek wordt uitgelegd, wat deze fresco met het boek te maken heeft. Ik heb natuurlijk wel vermoedens, maar er staat om maar iets te zeggen geen Jood op! Hoort Paulus bij deze club, dat lijkt me vreemd! Geef mij dan maar liever een afbeelding van de profeet Jeremia, met wie Paulus zich zeer verwant voelde. Ik plaats hem bij dit artikel als afbeelding. Het is van Rembrandt en stamt uit 1630. Het toont Jeremia treurend over Jeruzalem. Een gevoel, dat we bij Paulus zeker tegen komen als hij over zijn Joodse geloofsgenoten buiten Christus nadenkt (Romeinen 9:2!) , maar wat ik in het boek heb gemist.
Rembrandt van Rijn (1630) Jeremia treurend over de
verwoesting van Jeruzalem.
In het verlengde hiervan ligt ook mijn tweede opmerking. Het is een zeer leesbaar boek, ik herhaal het met nadruk, maar ik mis allerlei gevoelens. Ik noemde al Paulus’ hartzeer over zijn volksgenoten, maar ook Paulus’ humor. Paulus moet een man met ontzettend veel humor zijn. Dat kan niet anders, als je in zulke verschillende werelden leeft. Als hij in de eerste Korinthebrief schrijft, dat er mensen zijn die zeggen : wij zijn van Paulus, wij van Apollos, wij van Kephas en wij van Christus, dan houdt hij niet alleen hen, maar ook ons vandaag de dag een mooie lachspiegel voor. Zo zijn er wel meer voorbeelden te noemen en te bedenken.
Zomaar wat kleinere punten : wat betekent precies 'profeet van Jezus' in de titel? Was Paulus een soort Mohammed van Jezus? Peerbolte noemt verder de spreiding van het Grieks, maar is wat vaag over de exacte grenzen. Het was indertijd voor mij een hele ontdekking, dat rond de jaartelling de hoofdtaal in Rome niet het Latijn maar het Grieks was. Dat blijkt o.a. uit het feit dat Paulus zijn brief aan de gemeente in het Grieks schreef, maar ook uit de vele slaven die uit Griekssprekende gebieden kwamen. En natuurlijk heel veel van het culturele leven voltrok zich in het Grieks. Mij is ook opgevallen, dat Peerbolte regelmatig de Naardense Bijbel met instemming citeert. Dat doet niet iedere nieuwtestamenticus hem na. Leuk.
Dit boek beveel ik graag ter lezing aan. Paulus is geen gemakkelijke denker, maar Bert Jan Lietaert Peerbolte heeft hem voor ons toch ook zeer herkenbaar gemaakt. Ik voelde me tijdens het lezen van dit boek zeer met Paulus verbonden. Waar zit hem dat in? Ik herken in Paulus een goede dominee : een man, die hart heeft voor mensen. Een mens, die van mensen houdt.
Simon Bronkhorst
